Về Cò Phạt thăm tộc người "ngủ ngồi"

Theo nhà nghiên cứu văn học dân gian Trần Vương, thì cuộc chạy trốn bất đắc dĩ và đầy bi thương này đã đẩy tộc người này cách ly với đời sống xã hội đương đại của dân tộc khiến họ rơi vào cảnh bần cùng, khốn khó giữa chốn rừng thiêng, nước độc. Cùng từ đây tục ngủ ngồi ra đời, nó xuất phát từ việc phải thường trực ý thức trốn chạy thật nhanh nếu bị quan quân chế độ phong kiến vây bắt. Đó cũng là cách để giúp họ hàng ngày chống chọi với muông thú hoang dã đang rình rập. Để tồn tại và duy trì nói giống của mình, những con người thậm khổ này bắt buộc phải quay trở lại kiếp sống hái lượm của thời hồng hoang. Hằng ngày họ phải vạt cây gỗ để làm dụng cụ săn bắt, hái lượm, lấy vỏ cây rừng làm khố, đào củ mài, tìm củ nâu trong rừng để sống qua ngày. 

 Cô giáo Vi Thị Diện giải thích thêm: Đến nay, nhiều người phụ nữ chưa từng được ra trung tâm xã hay thị trấn huyện bao giờ. Họ lầm lũi làm việc trong rừng, nơi không điện, không tivi, chưa có sóng di động… Như chúng tôi từ thị trấn Con Cuông cách đây khoảng 40 km nhưng phải đi hết 1 ngày vào đây vậy, cũng không có sóng điện thoại, ở trong đây cả tuần, chỉ thứ 7, Chủ nhật mới về nhà. Nam, nữ Đan Lai lớn lên là kết hôn với nhau dẫn đến hệ lụy tảo hôn và hôn nhân cận huyết. Tôi nghe mẹ kể lại, trước đây, phụ nữ sinh con ra liền đưa con nhúng vào nước lạnh sông Giăng để “thử” sức mạnh của người con đại ngàn, sống thì lớn lên thích nghi với môi trường thiên nhiên, chết thì đó là theo ý trời định.

Tôi theo con đường mòn được đổ bê tông, hai bên là rào gianh nứa dẫn vào bản, ở ngã ba là những đứa trẻ trong cái lạnh 10 độ trên núi vẫn quần áo phong phanh, khuy trước lệch khuy sau, lấm lem mủ cây và nhọ nồi cùng nước mũi, nước dãi từa lưa chơi đùa với nhau, trên tay chúng mỗi đứa cầm mỗi trái mào gà chín dở, thấy người lạ xuất hiện ở bản thì dừng ăn ngơ ngơ nhìn.

Trẻ con trong bản cứ nhìn thấy người lạ là tròn xoe mắt ngơ ngác…

Tôi nhìn ánh mắt của chúng, sự ngô nghê của chúng, thấy chúng còn nguyên sơ quá. Chúng khác những đứa trẻ tôi gặp ở thị trấn Sapa hay ở Tả Van Sapa, thấy khách du lịch thường lẽo đẽo theo để xin tiền – điều đó làm tôi chạnh lòng, nói đúng hơn là xót xa. Những đứa trẻ ở đâu cũng vậy, chúng đều hồn nhiên như cây như cỏ, chỉ có người lớn chúng ta là làm hư chúng. Tôi đưa máy lên định chụp hình chúng, chúng toét cười. Phía trước có một ngôi nhà sàn lưng chừng con đường dốc. Có 2 đứa trẻ đứng thấp thoáng bên cây đào phai nở muộn, chúng thấy tôi đưa máy hình lên thì toét cười, chạy vào trong liếp sàn rồi lại chạy ra thập thò… nụ cười ngô nghê của chúng cứ ám ảnh tôi suốt cả chuyến đi.

Tôi lên dốc rồi lại thả dốc, hai bên đường không lá vàng rực lưng đồi, sườn núi. Không nắng hanh lè lưỡi, liếm môi thấy ram ráp vì nẻ, chỉ là những ngôi nhà sàn thấp thoáng trong cây, những cái cây được trồng thưa chứ không chi chít giống như những bản tộc khác ở miền núi phía bắc mà tôi đi. Cơ hồ tạo nên sự khoáng đãng của một bản làng. Tôi băng qua những hàng rào tre, cũng đan thưa, rẽ vào một nhà sàn, những ô cửa vuông vức chỉ bằng lỗ chui của một con lợn là cô gái còn rất trẻ má hây hây đỏ ngồi bế con.

Bên đống lửa một cụ già nước da rám nắng đặc trưng của người tộc với những rãnh nhăn như sóng ngồi như pho tượng tạc, hình như ông đang ngủ ngồi. Nghe tiếng bước chân lạo xạo, ông liền mở mắt rướn người về phía tôi. Từ chỗ ông già ngồi bên bếp lửa nhìn thẳng vào chính diện ngôi nhà sàn, trống hoắc, ngoài một cái giường kê ngay ngắn. Ông già nhìn theo hướng mắt của tôi rồi nói: “Có giường đó nhưng không quen ngủ, ngủ ngồi thôi, ngon hơn”.

Rồi ông nói: “Tục ngủ ngồi đã được truyền qua bao đời nay nên người dân trong bản không có thói quen nằm giường. Cả bản Cò Phạt có hơn 70 nóc nhà, nhưng chẳng nhà nào mua sắm giường chiếu. Mới đây, do được tuyên truyền vận động, cũng có nhà trong bản sắm giường, nhưng khi ngả lưng nằm lại thấy rất khó chịu, đau lưng nên đã quay sang ngủ ngồi”.

Những người già trong bản vẫn còn giữ thói quen ngủ ngồi

Tôi nhìn ra phía trước nhà nơi những đọt cải đang mùa rộ hoa là con lợn nái mọi mẹ dẫn theo một đàn con, nó cứ nhích cái bụng lên tẹo nào, đàn con lại víu lại để bú, trông thật vui mắt và buồn cười. Có lẽ mấy đứa trẻ con người tộc đã quá quen với hình ảnh này rồi nên mắt chúng nhìn ngác ngơ.

Rời Đan Lai khi chiều buông, những túp lều mốc thếch lùi xa trong khói sương bảng lảng đại ngàn, bỏ lại những ánh mắt trẻ con người tộc trong veo dài dại và nụ cười hồn nhiên đến ngô nghê cùng những người phụ nữ… trẻ con địu con tuổi đời 13, 14 với đôi mắt to, trong xanh như nước sông Giăng và má đỏ hây hây, trên khuôn mặt vẫn còn in đậm nét trẻ thơ cùng hình ảnh ngủ ngồi của ông già tôi gặp trong bản và cuộc sống như bộ lạc của tộc người này ám ảnh tôi trong suốt cuộc hành trình…